Rick Vercauteren

Ágota Veres - Attractieve, imaginaire landschappen

Vooraf

Op een grote overzichtstentoonstelling in het Centre Pompidou te Parijs, gewijd aan het oeuvre van Wassily Kandinsky, ontdekte ik lang geleden dat de baanbrekende schilder - puur voor zijn eigen genoegen - door de jaren heen vrijwel continu met potlood kleine, non-figuratieve, sterk lineaire tekeningen had gemaakt. Al die aan de Franse staat nagelaten piepkleine werken op papier vormen tezamen een bijzonder fraaie, artistieke schatkamer op miniatuurformaat.

Deze dierbare herinnering schiet me, out of the blue, te binnen als ik op het bescheiden atelier van beeldend kunstenaar Agota Veres (Berehove (UA),1972) een serie sterk geabstraheerde tekeningen in zwart-wit en kleur met een opvallend handschrift op de grond zie liggen.

Agota Veres, die vanaf 2014 regelmatig op en neer is gependeld tussen Hongarije, Nederland en de Oekraïne (Transkarpatië), heeft in de jaren 2018-2019 op haar atelier in Breda veelal met kleurpotloden tekeningen met een intrigerende vormentaal vervaardigd. Tegelijkertijd zijn er, soms direct door de motieven in de tekeningen geïnspireerd, aanzienlijk grotere, origineel opgezette composities in olieverf op doek en karton ontstaan.

Tijdens mijn bezoek aan het atelier van de vele talen - waaronder vloeiend Engels - sprekende kunstenaar, in de zomer van 2019, ontpopt zich een levendig gesprek met betrekking tot de in mijn optiek thematisch en ritmisch fascinerende tekeningen en schilderijen. In dit artikel schenk ik eerst aandacht aan de titelloze werken op papier. Daarna ga ik nader in op de horizon-loze olieverfdoeken met duidelijk naar de natuur verwijzende titels als Emerald Fields (Sketch For La Primavera), La Primavera en Emerald Fields II.

Een compact kluwen van telkens anders ogende zones

In de met zwart potlood vervaardigde, ongedateerde en niet-gesigneerde Tekening I, die 20 bij 20 centimeter meet, heeft Agota Veres centraal in de compositie een uit tegengestelde gestes en in grootte en vorm verschillende zones opgebouwde rechthoek geplaatst. Deze hoofdvorm stoelt in de ondergrond op een aantal naast elkaar liggende omtreklijnen die in wezen als een kader in een kader fungeren. Op enkele, informele spatten en vlekken na is het beeldvlak rond de expressief ogende rechthoek verder vrijwel leeg. Vanuit de rechterbovenzijde loopt slechts een dunne, zich aan het eind vertakkende lijn schuin naar de beeldrand door. In de in velerlei opzichten compositorisch spannende tekening is verrassenderwijs geen horizon aanwezig.

Mede daardoor lijkt het alsof we schuin van boven op een compact kluwen van telkens weer veranderende zones kijken. De onderste, wild overkomende strook is ontstaan door verticaal en diagonaal herhaalde elliptische vormen. De tweede zone, die op het eerste gezicht iets weg heeft van een partituur, wordt gekenmerkt door repeterende, horizontale lijnen waarover schuin geplaatste krassen dan wel minuscule ellipsen zijn gepositioneerd. De derde strook bestaat uit juist illusionistisch naar de kijkers toelopende, licht diagonale lijnen. Daaroverheen zijn repetitief - open en gesloten - circulaire en lineaire haaltjes gezet.

Zowel aan de linker- als aan de bovenzijde zijn, direct bij de derde strook aansluitend, twee kleinere vlakken verbeeld met respectievelijk een horizontaal en diagonaal gerichte motoriek. De bovenste zone, met soms sterker aangezette, diepdonkere contourlijnen, is in picturale zin een variant op de onderste strook. Met veel energie is door de maakster, al repeterend, een dicht weefsel van meestentijds horizontaal geplaatste ovalen en ellipsen gerealiseerd. Uiterst rechts zijn, bij wijze van contrapunt, een heviger bekrast vlak en een smalle, verder leeggelaten strook verwezenlijkt.

Naast Tekening I heeft Agota Veres met potlood, het qua formaten kleinere werk Tekeningen III vervaardigd. Op een liggend blad papier zijn drie verschillende voorstellingen aangebracht: een smalle, sterk verticale compositie links en twee horizontaal gerichte werken rechts. Bij alle drie de tekeningen zijn helder omlijnde kaders weergegeven waarbinnen, zoals bij de tekeningen ter rechterzijde, weer vier boven elkaar liggende zones klaar van elkaar zijn te onderscheiden. Middels informeel ogende arceringen, krassen, herhaalde, nu en dan evenwijdig lopende lijnen, stippels en vegen zien - in een onverwisselbaar handschrift - verrassende voorstellingen het licht. Het lijkt erop alsof Agota Veres in de derde zones, die eerder ruimtelijk dan plat ogen, een uitgekiend illusionistisch spel speelt. In beide genoemde stroken lijken, op ambigue picturale wijze, plots heuvels of bergen op te rijzen.

In een vraaggesprek zegt Agota Veres over dit intrigerend ruimtelijk aspect: ‘In het sterk geaccidenteerd terrein rondom mijn geboorteplaats Berehove zijn veel wijngaarden. Tijdens mijn jeugdjaren heb ik vaak wandelingen door de heuvels in de directe omgeving gemaakt. Daarbij keek ik dikwijls vanaf een hoog standpunt, zoals de kam van een berg of de top van een heuvel, neer op de telkens optisch verspringende terrassen onder me. Daaronder ook talloze percelen met elkaar ritmisch opvolgende druivenranken.’

Op geïnspireerde wijze heeft Agota Veres met kleurpotloden, in gevoelvolle nuances in blauw, bruin, grijs en groen, in dezelfde periode nog twee werken op papier over het thema velden gemaakt: Tekeningen II en Tekeningen IV. De vormentaal in deze composities verschilt sterk van de tot nu toe behandelde kunstwerken. De bovenste compositie met regelmatige, parallel lopende stippellijnen in groen in Tekeningen II heeft een panoramisch karakter. Aan de boven- en onderzijde van het uit drie delen bestaande centrale vlak zijn de ruimten binnen het kader bewust leeg gelaten. De repetitieve strepen in de ritmisch verbeelde wijnvelden lijken vanuit vogelperspectief te zijn waargenomen.

In de onderste compositie in blauw in Tekeningen II zijn de uitsparingen in de hoeken van het beeldvlak een stuk groter. De wederom sterk ritmisch uitgebeelde velden zijn aan alle vier de zijden bewust afgesneden. De vormen lopen in de imaginaire ruimte buiten het kader wel verder door. Door dit doordacht inzoomen op de centrale vorm lijkt het alsof we naar een close-up van een transparante vlieger met een staart aan de linker-onderzijde kijken.

De drie relatief kleine composities in Tekeningen IV hebben een andere compositorische opzet. De beeldvlakken zijn eerst ingevuld met onderliggende patronen van diagonale, horizontale of verticale lijnen in lichtgroen. Daarover zijn, zoals in de compositie links, meer ritmisch golvende stippelpatronen in bruin of sterker aangezette, diagonale strepen in donkergroen geplaatst. Al met al zijn, zoals het duidelijkst blijkt uit de meest rechtse compositie, overall weefsels met een sterk geabstraheerd karakter ontstaan. Het is alsof de - zich in artistiek opzicht volledig vrij voelende - kunstenares spontaan een extreme close-up maakt van de lineaire patronen in de weelderig beplante velden van Transkarpatië.

Velden in smaragdgroen

In 2018 schildert Agota Veres met olie op karton het veelkleurig werk Emerald Fields (Sketch For La Primavera) dat 29 bij 50 centimeter meet. Het centrum van de uit talloze, kleinere partikels bestaande compositie wordt gevormd door dicht tegen elkaar aan liggende, soms elkaar deels overlappende zones, die telkens met andere wijzen van belijning en verschillen in toepassing van coloriet tot stand zijn gekomen. Met een welhaast lyrisch-expressieve ruitvorm als resultaat. Buiten de hoofdvorm, die uit een mix van bruin, grijs, groen, roze en wit bestaat, zijn er aanvullend stroken met deels overschilderde patronen en lijnen. Het is alsof we, in het directe spoor van de naar de natuur verwijzende thematiek van de werken op papier, vanaf een grote hoogte op een in de loop der tijden organisch gegroeid, niet-verkaveld gebied blikken. Via de titel, smaragdgroene velden, hint Agota Veres tevens op het onbekende, coloristisch gamma van de exotische terrassen in Transkarpatië. In het palet zitten uiterst verfijnde kleurnuances als blauwgroen, geelgroen, grijsblauw, paarsblauw en smaragdgroen.

Na de relatief kleine olieverfschets schaalt Agota Veres qua formaat gigantisch op. Het doek La Primavera, geschilderd in 2018-2019, meet 80 bij 220 centimeter. Net als bij de relatief kleine composities in Tekeningen II zijn alle vier de hoeken van het monumentale beeldvlak bewust oningevuld. Daardoor versterkt de maakster weloverwogen het gericht inzoomen op de dicht tegen elkaar aanliggende percelen, stroken en terrassen. De telkens van richting veranderende grondvormen met iedere keer weer andere ritmes, patronen en belijningen zijn zichtbaar met veel schilderplezier tot stand gekomen. De subtiel opeenvolgende alsook uitgekiend over elkaar heen vallende korte en lange stippellijnen dragen in hoge mate bij aan het sterk energetische, organische en majestueuze karakter van de horizon-loze compositie. De ragfijne variaties in kleur, die we al kennen van de schets, geven het kloeke schilderij een extra picturale dimensie. Het diepdonkere blauw, kristalheldere smaragdgroen en intense paars, nu en dan opgehoogd met contrasterend roodbruin, evoceren welhaast op magische wijze een verbluffend attractief, imaginair landschap.

Het grootschalig panoramisch werk La Primavera lijkt, vooral door de abrupte afsnijdingen aan de beeldranden alsook de vier bewust leeggelaten delen, een uitsnede uit een nog veel groter geheel. De kaders fungeren feitelijk niet als harde begrenzingen. Alerte kijkers maken het op ingenieuze wijze samengesteld beeld verder af in de denkbeeldige ruimte rondom het toch al forse kunstwerk.

In het staande, wederom horizon-loze doek Emerald Fields II stuwt Agota Veres het ritmisch plaatsen van kleine, langwerpige toetsen op tot grote hoogte. Daarbij lijkt het alsof we, net als bij Tekeningen II en Tekeningen IV, opnieuw vanuit een hoog camerastandpunt neerkijken op uitzonderlijk rijk bestippelde percelen. Het grote, diagonale vlak in smaragdgroen, offwhite en lichtroze en de daarnaast liggende strook in wit, groen en blauwgrijs lopen naar de beeldrand onder gekromd toe.

Zowel links- als rechtsboven als links- en rechtsonder, zijn bewust uitsparingen in de compositie aangebracht. In combinatie met de messcherpe afbrekingen aan de vier uiteinden suggereert de schilderes op doordachte wijze dat de sterk ritmische compositie in subtiel gelaagde variaties van blauwe, groene, roze en witte toetsen, feitelijk onderdeel vormt van een grotere orde. Door een vernuftige combinatie van picturale ingrediënten evoceert Agota Veres in illusionistisch opzicht beweging. Het lijkt aannemelijk dat de telkens afgesneden veelkleurige velden, die in de imaginaire ruimte nog een stuk groter zijn, in Emerald Fields II traag om een onzichtbaar punt in de sterk energetische compositie roteren.

Epiloog

Agota Veres grijpt in haar kleine tekeningen en grote schilderijen uit 2018-2019 niet letterlijk terug op thema’s uit het verleden. Ze beeldt namelijk niet af, maar juist uit. Tijdens het open vraaggesprek op haar atelier merkt ze hierover treffend op: ‘In mijn spontaan vervaardigde tekeningen en doeken uit 2018-2019 is het landschap uit mijn jeugd in Transkarpatië met opvallend veel verschillen in groottes en hoogten, na een lange tijd, weer als een inspirerend artistiek motief boven komen drijven. Ik beeld dat door mensen nog altijd actief bewerkte landschap met letterlijk vele pieken en dalen niet fotografisch of realistisch af. Ieder kunstwerk, klein of groot, is een nieuw artistiek avontuur.’

Op grond van plots weer levendige herinneringen met een scherp observatievermogen voor belangwekkende, ruimtelijke details ontstaan, spontaan componerend en gevoelvol uitbeeldend, ritmisch krachtige, denkbeeldige landschappen. Tezamen vormen ze een picturale lofzang op de in meerdere opzichten verbazingwekkend vruchtbare aarde in de Oekraïne (Transkarpatië).

De ontelbare, elkaar telkens weer cyclisch opvolgende stippels en strepen in zowel de werken op papier als in de olieverfschilderijen brengen - als waren het letterlijk en figuurlijk stappen voorwaarts - symbolisch hulde aan de proactief voortgaande, handelende mens. Tegelijkertijd zijn ze een artistieke ode aan de eertijds stap voor stap door de geaccidenteerde wijnvelden lopende en toen al gretig waarnemende kunstenares in spe.

 07/10/2019